انواع عفونت‌های قارچی (Mycoses)

مقدمه

عفونت‌های قارچی یا میکوزها (Mycoses) یکی از چالش‌برانگیزترین بیماری‌های عفونی در دنیای پزشکی امروز به‌شمار می‌روند. با آنکه بسیاری از قارچ‌ها در طبیعت، خاک، پوست، و حتی مخاط انسان به‌صورت هم‌زیست یا بی‌ضرر زندگی می‌کنند، اما در برخی شرایط خاص می‌توانند به عوامل بیماری‌زا تبدیل شوند. تنوع گونه‌های قارچی و تفاوت‌های آشکار در نوع تهاجم و محل درگیری، سبب شده است تا طبقه‌بندی دقیقی برای انواع عفونت‌های قارچی بر اساس عمق نفوذ در بافت‌ها، شدت بیماری‌زایی و وضعیت ایمنی میزبان ارائه شود.

افزایش شیوع بیماری‌های قارچی در دهه‌های اخیر، به‌ویژه در بیماران با ضعف سیستم ایمنی مانند مبتلایان به HIV/AIDS، دریافت‌کنندگان پیوند اعضا، بیماران سرطانی تحت شیمی‌درمانی، و اخیراً در بیماران مبتلا به کووید-۱۹، زنگ خطری برای نظام‌های بهداشتی سراسر جهان به‌شمار می‌رود. در کنار این جمعیت‌های پرخطر، حتی افراد سالم نیز می‌توانند به انواعی از عفونت‌های قارچی سطحی یا پوستی مبتلا شوند که بر کیفیت زندگی، سلامت روان، و زیبایی ظاهری آن‌ها تأثیر منفی می‌گذارد.

میکوزها به طور کلی به پنج گروه اصلی طبقه‌بندی می‌شوند : عفونت‌های سطحی، پوستی، زیرجلدی، سیستمیک و فرصت‌طلب. هر یک از این دسته‌ها، دارای ویژگی‌های اختصاصی در زمینه‌ اپیدمیولوژی، پاتوژنز، علائم بالینی، روش‌های تشخیص و درمان هستند. برای مثال، عفونت‌های سطحی اغلب در لایه‌های بیرونی پوست و مو باقی می‌مانند و تهدیدی جدی برای سلامت عمومی محسوب نمی‌شوند، در حالی‌ که میکوزهای سیستمیک یا فرصت‌طلب می‌توانند با حمله به اندام‌های حیاتی مانند ریه، مغز یا خون، به مرگ بیمار منجر شوند.

در این مقاله‌ی جامع، تلاش می‌شود با استناد به جدیدترین منابع علمی بین‌المللی، بررسی دقیق و همه‌جانبه‌ای از انواع مختلف عفونت‌های قارچی ارائه گردد. هدف این نوشته، تنها ارائه اطلاعات اولیه برای عموم نیست، بلکه پاسخی علمی و کاربردی به تمام سؤالات احتمالی متخصصان، دانشجویان رشته‌های علوم پزشکی و کادر درمان درباره‌ی انواع میکوزها، نحوه‌ی تشخیص افتراقی، روش‌های نوین درمان و چالش‌های موجود در مدیریت این بیماری‌ها است.

در کنار تحلیل دقیق عوامل بیماری‌زا مانند مالاسزیا، درماتوفیت‌ها، گونه‌های کاندیدا، آسپرژیلوس، موکور، هیستوپلاسما، و کریپتوکوکوس، به بررسی نقش سیستم ایمنی، عوامل مستعدکننده محیطی و فردی، مقاومت‌های دارویی، درمان‌های ترکیبی و آخرین دستاوردهای علمی در این زمینه پرداخته خواهد شد. همچنین تلاش می‌شود نقاط اشتراک و تفاوت بین گروه‌های مختلف میکوزها برجسته شود تا دیدی کل‌نگر و بالینی برای مخاطب ایجاد گردد.

در نهایت، این مقاله در راستای رسالت سایت آریا طب در ارتقای آگاهی عمومی و تخصصی پیرامون سلامت، با نگاهی علمی، دقیق و در عین حال روان نگاشته شده تا پلی میان علم پایه، عمل بالینی و آگاهی عمومی باشد.

عفونت‌های سطحی (Superficial Mycoses)

عفونت‌های قارچی سطحی نوعی از میکوزها هستند که تنها لایه‌های خارجی بدن انسان از جمله اپیدرم، مو و گاهی ناخن‌ها را درگیر می‌کنند. این نوع عفونت‌ها برخلاف میکوزهای عمقی، به ندرت وارد لایه‌های عمیق‌تر پوست یا جریان خون می‌شوند و به‌همین دلیل، کمتر با تهدیدی جدی برای جان بیمار همراه هستند. با این حال، آن‌ها می‌توانند باعث ایجاد علائم ناخوشایند، تغییر رنگ پوست، خارش، و ناراحتی روانی به‌ویژه در نواحی قابل مشاهده بدن شوند.

ویژگی‌های عمومی عفونت‌های سطحی

این دسته از میکوزها معمولاً در شرایط گرم، مرطوب و تعریق‌زا رشد بیشتری دارند و در نواحی خاصی از بدن مانند گردن، پشت، قفسه سینه، کشاله ران، و پوست سر شایع‌تر هستند . انتقال از طریق تماس مستقیم پوست به پوست یا تماس با وسایل شخصی آلوده (مانند حوله، شانه، لباس) ممکن است رخ دهد.
افرادی که سیستم ایمنی طبیعی دارند، معمولاً به فرم‌های محدود و خفیف این عفونت‌ها مبتلا می‌شوند؛ اما در مواردی که ایمنی موضعی یا تعادل میکروبی پوست به‌هم بخورد، رشد قارچ‌های سطحی شدت یافته و مزمن می‌شود.

نقش سیستم ایمنی در کنترل عفونت‌های سطحی

پوست انسان با داشتن ساختاری چندلایه، غدد چربی، میکروبیوم طبیعی و PH اسیدی، نخستین سد دفاعی بدن در برابر قارچ‌ها محسوب می‌شود. سلول‌های لانگرهانس، لنفوسیت‌های T، و پپتیدهای ضد میکروبی مانند کاتلیسیدین‌ها نقش کلیدی در کنترل رشد قارچ‌ها بر سطح پوست ایفا می‌کنند. با این حال، در صورت تعریق بیش‌ازحد، استفاده مداوم از آنتی‌بیوتیک‌های موضعی یا سیستمیک، دیابت یا اختلال در کراتینه شدن پوست، تعادل دفاعی به‌هم می‌خورد و زمینه برای رشد قارچ‌های سطحی فراهم می‌شود.

مالاسزیا  (Malassezia)

مالاسزیا گروهی از قارچ‌های لیپوفیلیک است که به‌صورت طبیعی در سطح پوست انسان وجود دارد. در شرایط خاص، گونه‌های خاصی از این قارچ‌ها می‌توانند باعث ایجاد بیماری شوند.

گونه‌های مهم و پاتوژنز

M. furfur، M. globosa، و M. sympodialis از شایع‌ترین گونه‌هایی هستند که در بیماری‌زایی نقش دارند. این قارچ‌ها برای رشد به اسیدهای چرب پوست متکی هستند و به‌ویژه در نواحی چرب بدن مانند قفسه سینه و پشت به وفور یافت می‌شوند.
در مواردی که تغییرات در چربی پوست، استفاده از صابون‌های قلیایی، یا تضعیف ایمنی ایجاد شود، این قارچ‌ها شروع به تکثیر بیش‌ازحد کرده و باعث بروز علائم بالینی می‌شوند.

تظاهرات بالینی

رایج‌ترین بیماری ناشی از مالاسزیا، پیتیریازیس ورسیکالر (Tinea versicolor) است. این بیماری با لکه‌های قهوه‌ای روشن یا تیره با پوسته‌ریزی سطحی همراه است که معمولاً در پشت، شانه، و گردن ظاهر می‌شود. این ضایعات ممکن است در اثر آفتاب‌گرفتن بیشتر مشخص شوند و معمولاً با خارش خفیف همراه هستند.

تشخیص

تشخیص معمولاً بالینی است اما در موارد مشکوک می‌توان از تست KOH (پتاس)، بررسی زیر میکروسکوپ، یا نور وود  (Wood’s Lamp)  استفاده کرد. در زیر نور وود، این ضایعات درخششی زرد-سبز از خود نشان می‌دهند.

درمان

درمان شامل استفاده از شامپوها یا کرم‌های ضدقارچ موضعی مانند کلوتریمازول، کتوکونازول یا سلنیوم سولفید است. در موارد وسیع یا مقاوم، می‌توان از داروهای خوراکی مانند فلوکونازول یا ایتراکونازول استفاده کرد.

تینئا ورسیکالر  (Tinea Versicolor)

همان‌طور که اشاره شد، تینئا ورسیکالر در اصل پاسخ بالینی پوست به رشد بیش‌ازحد مالاسزیا است.
علائم بیماری شامل:

• لکه‌های تغییر رنگ یافته پوست (هیپو یا هیپرپیگمانتاسیو(

• پوسته‌های ریز و سطحی

• عدم برنزه شدن مناطق درگیر در اثر آفتاب

• احساس خارش خفیف یا بدون علامت

این بیماری مسری نیست و معمولاً در سنین نوجوانی و جوانی بیشتر دیده می‌شود، زمانی که فعالیت غدد سباسه در بالاترین سطح خود قرار دارد.

پاسخ ایمنی در عفونت‌های سطحی

برخلاف میکوزهای عمقی، در عفونت‌های سطحی، پاسخ ایمنی عمدتاً موضعی و غیراختصاصی است. قارچ‌ها اغلب با ایجاد تغییر در کراتین پوست و ترشح آنزیم‌های پروتئولیتیک به لایه شاخی نفوذ می‌کنند.
در بیماران با نقص در تولید پپتیدهای آنتی‌میکروبیال یا عملکرد نوتروفیل‌ها، عفونت‌های سطحی می‌توانند گسترده‌تر و مقاوم‌تر شوند. همچنین گزارش‌هایی از نقش ژنتیک و استعداد خانوادگی در بروز این نوع عفونت‌ها وجود دارد.

پیشگیری و مراقبت

• استفاده از لباس‌های نخی و گشاد برای کاهش تعریق

• حمام منظم و خشک نگه‌داشتن چین‌های پوستی

• عدم استفاده از صابون‌های قلیایی و مخل PH پوست

• خودداری از استفاده مشترک از وسایل شخصی مانند حوله، شانه یا لباس زیر

• درمان هم‌زمان افراد مبتلا در خانواده یا محیط‌های عمومی (مانند خوابگاه‌ها و باشگاه‌ها)

عفونت‌های پوستی  (Cutaneous Mycoses)

عفونت‌های قارچی پوستی یا درماتوفیتوز (Dermatophytosis) به گروهی از میکوزها اطلاق می‌شود که لایه‌های کراتینه‌ی پوست، مو و ناخن را هدف قرار می‌دهند. عامل این بیماری‌ها، درماتوفیت‌ها هستند؛ قارچ‌هایی کراتینوفیل و کراتینولیتیک که توانایی شکستن کراتین و تغذیه از آن را دارند. برخلاف قارچ‌های سطحی، درماتوفیت‌ها اغلب با پاسخ التهابی موضعی همراه‌اند و ممکن است موجب ضایعات مزمن یا شدیدتر به‌ویژه در بیماران با نقص ایمنی یا شرایط خاص پوستی شوند.

ویژگی‌های بالینی و اپیدمیولوژیک

درماتوفیت‌ها رایج‌ترین عامل عفونت‌های قارچی پوست در جهان هستند. انتقال این قارچ‌ها معمولاً از طریق تماس مستقیم پوست به پوست، یا تماس غیرمستقیم با اشیاء آلوده مانند فرش، حوله، لباس، برس مو و تجهیزات سالن‌های ورزشی رخ می‌دهد. همچنین برخی گونه‌ها از حیوانات خانگی و اهلی نیز منتقل می‌شوند (زئونوتیک).

درماتوفیت‌ها به سه جنس اصلی تقسیم می‌شوند:

• تریکوفایتون  (Trichophyton)

• میکروسپوروم  (Microsporum)

• اپیدرموفایتون  (Epidermophyton)

این عوامل بسته به محل درگیری و گونه قارچی، انواع متفاوتی از تینئا را ایجاد می‌کنند.

تریکوفایتون  (Trichophyton)

تریکوفایتون‌ها شایع‌ترین گونه‌های درماتوفیت هستند که می‌توانند پوست، مو و ناخن را درگیر کنند. از جمله گونه‌های مهم آن می‌توان به T. rubrum،  T. mentagrophytes و  T. tonsurans اشاره کرد.

• T. rubrum عامل شایع تینئا پدیس (پای ورزشکاران)، تینئا کروریس (کشاله ران)، تینئا اونگیوم (عفونت ناخن) و تینئا corporis ) پوست بدن) است.

• T. tonsurans عمدتاً پوست سر را در کودکان مبتلا می‌کند و ممکن است منجر به آلوپسی موقتی شود.

میکروسپوروم  (Microsporum)

میکروسپوروم‌ها عمدتاً مو و پوست بدن را درگیر می‌کنند. مهم‌ترین گونه بیماری‌زای این جنس M. canis است که از حیوانات خانگی مانند گربه منتقل می‌شود و باعث تینئا کاپیتیس (عفونت قارچی پوست سر) در کودکان می‌شود.

انواع تینئا

اصطلاح "تینئا " به‌معنای حلقه (Ringworm) است و انواع آن بر اساس ناحیه درگیر پوست طبقه‌بندی می‌شود:

•  Tinea capitis : عفونت پوست سر، عمدتاً در کودکان، با علائمی مانند پوسته‌ریزی، موهای شکسته و گاه التهابات شدید به‌نام کرین (Kerion).

•  Tinea corporis : درگیری تنه و اندام‌ها، با ضایعات دایره‌ای و پوسته‌دار، خارش‌دار و گاه گسترش‌یابنده.

• Tinea cruris  : درگیری ناحیه کشاله ران، بیشتر در مردان، با ضایعات قرمز و مرز مشخص.

• Tinea pedis  : شایع‌ترین نوع، مخصوصاً بین انگشتان پا، به‌ویژه در ورزشکاران یا افرادی با تعریق زیاد.

• Tinea unguium (Onychomycosis)  : عفونت ناخن با ضخیم‌شدن، شکنندگی و تغییر رنگ ناخن‌ها.

• Tinea barbae  : درگیری ناحیه ریش در مردان، بیشتر زئونوتیک، همراه با التهاب شدید.

• Tinea faciei  : درگیری پوست صورت، اغلب با ضایعات پوسته‌دار و نامنظم.

مکانیسم بیماری‌زایی درماتوفیت‌ها

درماتوفیت‌ها با ترشح آنزیم‌های کراتیناز، پروتئاز و لیپاز، لایه‌ی کراتینه‌ی پوست، مو و ناخن را تخریب کرده و به آن نفوذ می‌کنند. واکنش ایمنی میزبان نقش مهمی در شدت علائم ایفا می‌کند؛ به‌طوری‌که در افراد ایمن، ضایعات محدود و سطحی بوده و در بیماران ایمونوساپرس ممکن است گسترده و مقاوم باشند.

روش‌های تشخیص

تشخیص دقیق درماتوفیتوز به ترکیبی از بررسی بالینی و آزمایشگاهی نیاز دارد:

• آزمایش مستقیم با :  KOH ساده‌ترین روش برای تشخیص وجود هیف قارچی در نمونه‌ی پوست، مو یا ناخن.

• کشت قارچی در محیط سابورود دکستروز آگار : برای شناسایی دقیق جنس و گونه قارچ.

• بررسی میکروسکوپی با رنگ‌آمیزی PAS یا Calcofluor White

• PCR و آزمون‌های مولکولی : برای موارد پیچیده یا مقاوم، با دقت بالا و سرعت زیاد.

• در موارد مقاوم یا غیرمعمول، بیوپسی پوست و بررسی پاتولوژیک ضروری است.

درمان و چالش‌های آن

درمان عفونت‌های پوستی قارچی نیازمند صبر، دقت و پیگیری است. بسته به محل درگیری و شدت بیماری، درمان‌های موضعی یا سیستمیک به کار می‌روند.

درمان‌های موضعی

• کلوتریمازول، تربینافین، مایکونازول، اکونازول، کتوکونازول

• پمادها، کرم‌ها، ژل‌ها و شامپوهای ضدقارچ

• مناسب برای درگیری‌های خفیف و موضعی (مانند تینئا corporis یا pedis خفیف(

درمان‌های سیستمیک

در موارد زیر لازم است :

• درگیری پوست سر یا ناخن

• ضایعات وسیع یا مقاوم

• بیماران دیابتی یا دارای نقص ایمنی

داروهای خوراکی مؤثر عبارت‌اند از:

• تربینافین خوراکی )داروی خط اول در درماتوفیتوزهای وسیع یا ناخنی(

• ایتراکونازول (به‌ویژه در درگیری ناخن‌ها و پوست سر(

• گریزئوفولوین )قدیمی‌تر ولی هنوز کاربردی در برخی موارد کاپیتیس(

مقاومت دارویی و چالش‌های درمان

گزارش‌هایی از مقاومت گونه‌های تریکوفایتون به تربینافین در مناطق خاص وجود دارد. درمان ناقص، مصرف خودسرانه دارو و اشتباه در تشخیص می‌تواند سبب مزمن‌شدن بیماری شود. در صورت عدم پاسخ مناسب، تغییر دارو و بررسی آزمایشگاهی مقاومت قارچی ضروری است.

پیشگیری در محیط‌های عمومی

• پوشیدن دمپایی در استخرها و حمام‌های عمومی

• خشک ‌کردن کامل بدن پس از استحمام، به‌ویژه بین انگشتان پا

• شستن و ضدعفونی لباس‌ها، جوراب‌ها و حوله‌ها با آب داغ

• پرهیز از استفاده مشترک از وسایل شخصی

• آگاهی ‌بخشی در مدارس، باشگاه‌ها و آسایشگاه‌ها

عفونت‌های زیرجلدی  (Subcutaneous Mycoses)

عفونت‌های قارچی زیرجلدی گروهی از میکوزها هستند که پس از نفوذ قارچ از طریق پوست آسیب‌دیده، لایه‌های عمقی‌تر از جمله بافت زیرجلد، فاشیا و گاهی استخوان را درگیر می‌کنند. این بیماری‌ها بیشتر در مناطق روستایی و گرمسیری دیده می‌شوند و اغلب با آسیب‌های پوستی ناشی از خار، چوب، تیغ گیاهان یا ابزارهای کشاورزی آغاز می‌شوند.
این عفونت‌ها معمولاً مزمن، پیشرونده و موضعی هستند، ولی در موارد نادر ممکن است به بافت‌های عمقی‌تر نیز گسترش یابند. درمان آن‌ها دشوارتر از عفونت‌های سطحی و پوستی است و نیاز به ترکیب درمان دارویی و جراحی دارد.

مایکوتیک مایستوم (Mycotic Mycetoma)

مایستوم یک بیماری مزمن، دانه‌ساز و پیشرونده است که می‌تواند بر اثر قارچ (مایکوتیک) یا باکتری (اکتینومایکوتیک) ایجاد شود. در این مقاله به فرم قارچی آن تمرکز داریم.

ویژگی‌های بالینی

مایکوتیک مایستوم معمولاً در اندام‌های تحتانی، به‌ویژه پاها، ایجاد می‌شود و با سه مشخصه اصلی شناخته می‌شود:

• گره‌های سفت و قابل لمس در زیر پوست

• تشکیل سینوس‌های درناژکننده‌ی چرک و گرانول‌های قارچی

• درگیری استخوان در مراحل پیشرفته

این بیماری اغلب بدون درد است، اما می‌تواند باعث بدشکلی اندام، تخریب بافتی و ناتوانی عملکردی شدید شود. شروع بیماری معمولاً آهسته بوده و ممکن است تا ماه‌ها یا سال‌ها بدون تشخیص باقی بماند.

عوامل بیماری‌زا

شایع‌ترین قارچ‌های عامل مایستوم عبارت‌اند از:

• Madurella mycetomatis

• Exophiala jeanselmei

• Leptosphaeria spp.

تشخیص

تشخیص نیازمند ترکیبی از ارزیابی بالینی، تصویربرداری و آزمون‌های آزمایشگاهی است:

• آزمایش مستقیم ترشحات سینوس‌ها برای مشاهده گرانول‌ها

• کشت قارچی برای تعیین گونه

• بیوپسی با رنگ‌آمیزی PAS یا GMS

• تصویربرداری( X-ray، MRI یا( CT  برای ارزیابی درگیری استخوان

درمان

درمان شامل مصرف ضدقارچ‌های سیستمیک مانند ایتراکونازول یا پوزاکونازول به مدت طولانی (۶ تا ۱۲ ماه) است. در موارد شدید، درمان جراحی برای برداشتن بافت نکروزه یا حتی قطع عضو ممکن است ضروری باشد. موفقیت درمان به تشخیص زودهنگام و پایبندی به پیگیری بستگی دارد.

کروموبلاستومایکوزیس  (Chromoblastomycosis)

کروموبلاستومایکوزیس یک عفونت قارچی مزمن پوست و بافت زیرجلد است که با ضایعات پوستی گسترش‌یابنده، اغلب روی پاها یا ساق پا بروز می‌کند.

عوامل بیماری‌زا

قارچ‌های خاک‌زی مسئول این بیماری عبارت‌اند از:

• Fonsecaea pedrosoi

• Cladophialophora carrionii

• Phialophora verrucosa

این قارچ‌ها پس از نفوذ از طریق زخم، در بافت باقی مانده و رشد آهسته دارند.

تظاهرات بالینی

• ضایعات پوستی شبیه زگیل، پلاک یا توده‌هایی با سطح خشن

• رنگ قهوه‌ای یا سیاه به دلیل وجود سلول‌های اسکلروتیک (Medlar bodies) که یکی از نشانه‌های پاتولوژیک بیماری هستند.

• خارش، ضخیم‌شدن پوست و ایجاد زخم‌های ثانویه

تشخیص

• آزمایش مستقیم با KOH و مشاهده‌ی سلول‌های گرد، قهوه‌ای‌رنگ و دیواره‌دار

• بیوپسی و بررسی بافتی

• کشت قارچی

•  PCR در موارد خاص برای گونه‌شناسی دقیق

درمان

• ایتراکونازول یا تربینافین خوراکی به مدت چند ماه تا یک سال

• کرایوتراپی (فریز کردن) یا جراحی در ضایعات موضعی

• مقاومت دارویی و احتمال عود بالا است؛ بنابراین پیگیری طولانی‌مدت ضروری است.

سایر عفونت‌های زیرجلدی مهم

فئوهایفومایکوزیس  (Phaeohyphomycosis)

گروهی از قارچ‌های سیاه‌رنگ (دماتیاسه) عامل این نوع عفونت هستند که می‌توانند به شکل گرانولوم، کیست یا توده‌های سخت زیر پوستی بروز کنند. گونه‌هایی مانند Exophiala spp.  و Alternaria spp. شایع‌ترین عوامل آن هستند. درمان معمولاً با ضدقارچ‌های سیستمیک و گاهی جراحی همراه است.

اسپوروتریکوز  (Sporotrichosis)

عفونتی ناشی از Sporothrix schenckii، قارچ دوشکلی که اغلب در باغبانان و کشاورزان دیده می‌شود. ورود از طریق خراش یا خار باعث ایجاد گره‌های پوستی و زنجیره‌ای در امتداد مسیر لنفاوی می‌شود. به این بیماری گاهی لقب "بیماری باغبانان گل" داده می‌شود. درمان انتخابی آن ایتراکونازول خوراکی است و در موارد شدید، از آمفوتریسین B استفاده می‌شود.

تفاوت‌های کلینیکی با عفونت‌های باکتریایی

عفونت‌های زیرجلدی قارچی ممکن است با بیماری‌های باکتریایی مانند سل پوستی، آکتینومایکوز یا زخم‌های مزمن اشتباه گرفته شوند. تشخیص افتراقی دقیق و آزمایش‌های قارچی برای جلوگیری از درمان نادرست ضروری است.

اهمیت تشخیص و درمان زودهنگام

• تشخیص زودهنگام باعث پیشگیری از گسترش به استخوان و عضله می‌شود

• درمان طولانی‌مدت نیازمند پایبندی بیمار و پیگیری مستمر است

• همکاری میان پزشک، پاتولوژیست و میکروبیولوژیست نقش کلیدی در موفقیت درمان دارد

عفونت‌های سیستمیک  (Systemic Mycoses)

عفونت‌های سیستمیک قارچی شامل گروهی از بیماری‌های خطرناک هستند که در آن قارچ‌ها از طریق استنشاق یا نفوذ مستقیم وارد بدن شده و اندام‌های داخلی مانند ریه، مغز، کبد، طحال و حتی خون را درگیر می‌کنند. برخلاف میکوزهای سطحی و زیرجلدی، این دسته از عفونت‌ها می‌توانند در افراد سالم نیز رخ دهند، هرچند بیشترین خطر برای بیماران دچار نقص سیستم ایمنی همچون مبتلایان به HIV/AIDS، دریافت ‌کنندگان پیوند اعضا، نوزادان نارس، بیماران سرطانی و دیابتی‌ها وجود دارد.

مرگ‌ومیر ناشی از میکوزهای سیستمیک در صورت عدم تشخیص و درمان مناسب، بسیار بالا است و تشخیص زودهنگام و مداخلات درمانی سریع نقش کلیدی در نجات جان بیماران دارد.

هیستوپلاسموزیس  (Histoplasmosis)

هیستوپلاسموزیس یک عفونت سیستمیک ناشی از قارچ  Histoplasma capsulatum است که اغلب از طریق استنشاق اسپورهای معلق در هوا ( معمولاً از فضولات پرندگان یا خفاش‌ها) وارد بدن می‌شود.

ویژگی‌های بالینی

• فرم حاد ریوی شبیه به آنفلوانزا با تب، سرفه خشک و خستگی

• فرم مزمن ریوی شبیه به سل فعال، همراه با کاهش وزن، تعریق شبانه و هموپتیزی

• فرم انتشار یافته (disseminated) در بیماران دچار نقص ایمنی، با درگیری کبد، طحال، مغز استخوان و سیستم عصبی مرکزی

تشخیص

• آزمایش آنتی‌ژن در ادرار و خون

• بیوپسی بافتی و رنگ‌آمیزی GMS

• کشت قارچی از  BAL، خون یا مغز استخوان

•  PCR و آزمون‌های سرولوژیک برای تایید نهایی

درمان

• فرم خفیف : ایتراکونازول خوراکی

• فرم شدید یا منتشر : آمفوتریسین B و سپس ادامه درمان با ایتراکونازول

کریپتوکوکوزیس  (Cryptococcosis)

این بیماری عمدتاً در اثر قارچ  Cryptococcus neoformans یا Cryptococcus gattii ایجاد می‌شود و سیستم عصبی مرکزی (مغز و پرده‌های مغزی)  را هدف قرار می‌دهد.

ویژگی‌های بالینی

• مننژیت قارچی با سردرد، تب، سفتی گردن و تغییر سطح هوشیاری

• درگیری ریه با علائم مشابه ذات‌الریه

• ضایعات پوستی در برخی بیماران

تشخیص

• آزمون آنتی‌ژن کریپتوکوک در مایع نخاعی (CSF) و سرم

• رنگ‌آمیزی جوهر چین (India ink) در CSF

• کشت مایع نخاعی، خون یا   BAL

• تصویربرداری مغز برای رد آبسه یا ضایعات فضای‌گیرنده

درمان

• مرحله القایی : آمفوتریسین B + فلوسیتوزین به مدت ۲ هفته

• مرحله نگهدارنده : فلوکونازول خوراکی به مدت چند ماه

• پیگیری دقیق بیماران HIV مثبت برای جلوگیری از عود

بلاستومیکوزیس  (Blastomycosis)

 Blastomyces dermatitidis قارچی دوشکلی است که از طریق استنشاق وارد ریه‌ها شده و ممکن است به پوست، استخوان و سیستم عصبی منتشر شود.

ویژگی‌های بالینی

• پنومونی قارچی با تب، سرفه، درد قفسه سینه و ضایعات پوستی پاپول-اولسراتیو

• درگیری استخوانی و دستگاه ادراری در فرم‌های پیشرفته

تشخیص

• مشاهده مخمرهای دوگانه در رنگ‌آمیزی

• کشت ترشحات ریوی، پوست یا بیوپسی

• آزمون آنتی‌ژن ادراری

درمان

• فرم خفیف تا متوسط : ایتراکونازول

• فرم شدید یا CNS : آمفوتریسین B

پاراکوکسیدیومیکوزیس و کوکسیدیومیکوزیس

این دو عفونت قارچی بومی مناطق خاصی مانند آمریکای جنوبی (Paracoccidioides brasiliensis) و جنوب‌غربی آمریکا (Coccidioides immitis) هستند. هر دو می‌توانند با علائم تنفسی آغاز شده و به اندام‌های مختلف بدن انتشار یابند.

• کوکسیدیومیکوزیس گاهی با نام "تب دره" یا "Valley Fever" شناخته می‌شود

• پاراکوکسیدیومیکوزیس اغلب با ضایعات دهانی، درگیری لنفاوی و پوستی همراه است

درمان

• ضد قارچ‌هایی مانند ایتراکونازول، فلوکونازول و در موارد شدید آمفوتریسین B

آسپرژیلوزیس سیستمیک  (Invasive Aspergillosis)

آسپرژیلوس، به‌ویژه گونه  A. fumigatus، عامل مهم عفونت‌های تهاجمی در بیماران نوتروپنیک یا تحت درمان با کورتون است.

ویژگی‌های بالینی

• تب مقاوم به آنتی‌بیوتیک

• تنگی نفس، هموپتیزی، درد قفسه سینه

• ضایعات گره‌ای در ریه، سینوس‌ها یا مغز در تصویربرداری

تشخیص

• آزمون گالاکتومانان (GM) در خون یا BAL

•  CT قفسه سینه با الگوی هاله

• رنگ‌آمیزی و کشت قارچی

•  PCR در موارد مشکوک

درمان

• خط اول : وُریکونازول

• جایگزین‌ها:  ایساووکنازول، آمفوتریسین لیپوزومال، اکاناکاندین‌ها

نکات مهم در مدیریت عفونت‌های سیستمیک

• تشخیص زودهنگام با استفاده از تست‌های حساس و اختصاصی نقش کلیدی دارد

• در بیماران با ضعف ایمنی، پیشگیری اولیه با داروهای ضدقارچ ممکن است توصیه شود

• درمان ترکیبی یا مرحله‌ای برای دستیابی به بهبودی کامل ضروری است

• در بسیاری از موارد، مرگ‌ومیر بالاست و پیگیری منظم لازم است

عفونت‌های فرصت‌طلب (Opportunistic Mycoses)

عفونت‌های قارچی فرصت‌طلب دسته‌ای از میکوزها هستند که در شرایط معمولی، در افراد سالم ایجاد بیماری نمی‌کنند اما زمانی که سیستم ایمنی بدن تضعیف شود، این قارچ‌های معمولاً غیرتهاجمی می‌توانند به عوامل بیماری‌زا تبدیل شده و اندام‌های حیاتی را درگیر کنند. بیماران مبتلا به سرطان، HIV/AIDS، دیابت کنترل‌نشده، نوتروپنی، گیرندگان پیوند اعضا، نوزادان نارس و افرادی که داروهای سرکوب‌کننده ایمنی دریافت می‌کنند در معرض بیشترین خطر هستند.

ویژگی اصلی این عفونت‌ها، تهاجم سریع، علائم بالینی مبهم، مقاومت دارویی و نیاز به درمان فوری است.

کاندیدیازیس تهاجمی  (Invasive Candidiasis)

کاندیدا آلبیکنس شایع‌ترین گونه‌ی مسبب این بیماری است، اما گونه‌های مقاوم مانند C. glabrata، C. krusei و  C. auris  نیز روزبه‌روز در حال افزایش‌اند.

ویژگی‌های بالینی

• کاندیدمی (وجود قارچ در خون): شایع‌ترین شکل که می‌تواند به سپسیس منجر شود

• درگیری اندام‌ها مانند کبد، کلیه، چشم، قلب و مغز

• بروز آبسه‌های عمقی، ترومبوفلبیت قارچی و درگیری پروتزها یا کاتترهای وریدی

تشخیص

• کشت خون و سایر مایعات بدن

• آزمون بتا-D-گلوکان و PCR

• اکوکاردیوگرافی برای بررسی اندوکاردیت

• تصویربرداری از CNS در صورت علائم عصبی

درمان

• آغاز فوری درمان با اکاناکاندین‌ها (مانند کاسپوفانجین(

• جایگزین در صورت حساسیت:  فلوکونازول یا آمفوتریسین B لیپوزومال

• برداشت کاتترهای وریدی و بررسی عفونت‌های زمینه‌ای ضروری است

آسپرژیلوزیس تهاجمی  (Invasive Aspergillosis)

گرچه پیش‌تر در بخش میکوزهای سیستمیک مطرح شد، اما باید دانست آسپرژیلوس‌ها از مهم‌ترین قارچ‌های فرصت ‌طلب نیز به شمار می‌روند.

• معمولاً در بیماران نوتروپنیک، دریافت‌کنندگان پیوند مغز استخوان یا داروهای ضد TNF-α دیده می‌شود

• علائم غیراختصاصی، اما پیشرفت بسیار سریع دارند

• درمان به‌موقع با وُریکونازول یا آمفوتریسین B لیپوزومال ضروری است.

موکورمایکوزیس  (Mucormycosis)

عفونتی کشنده ناشی از قارچ‌های خانواده Mucorales، از جمله Rhizopus spp. و Mucor spp. که اغلب در دیابتی‌ها (به‌ویژه کتواسیدوز)، بیماران تحت شیمی‌درمانی و پیوند اعضا رخ می‌دهد.

ویژگی‌های بالینی

• فرم رینوسربروبیتال (sinonasal/cerebral) : شایع‌ترین شکل، با درگیری سینوس، حفره چشم و مغز

• سایر فرم‌ها : ریوی، جلدی، گوارشی و منتشر

• شروع ناگهانی با درد سینوسی، تب، تورم صورت، نکروز سیاه مخاط بینی یا کام

تشخیص

• تصویربرداری  CT/MRI

• مشاهده مستقیم هیف‌های عریض، بدون دیواره و منشعب با زاویه راست در رنگ‌آمیزی

• کشت بافت آلوده

درمان

• آمفوتریسین B لیپوزومال دوز بالا

• جراحی فوری برای برداشت بافت نکروزه

• کنترل قند خون و قطع عوامل مستعدکننده

پنوموسیستوزیس  (Pneumocystis Pneumonia - PCP)

اگرچه قارچ  Pneumocystis jirovecii از نظر بیولوژیکی با دیگر قارچ‌ها تفاوت دارد، اما عامل اصلی ذات‌الریه فرصت ‌طلب در بیماران HIV مثبت با CD4 < 200/mm³ است.

ویژگی‌های بالینی

• تب، تنگی نفس، سرفه خشک، خستگی

• کاهش اشباع اکسیژن در فعالیت خفیف

• عدم تطابق شدت علائم تنفسی با یافته‌های رادیولوژیک

تشخیص

• تصویربرداری :  HRCT  الگوی ground-glass

• رنگ‌آمیزی نقره (GMS) یا PCR در BAL یا اسپوتوم القایی

• تست لاکتات دهیدروژناز (LDH) بالا در خون

درمان

• تری‌متوپریم-سولفامتوکسازول (TMP-SMX) خط اول درمان

• استفاده از کورتیکواستروئیدها در موارد با افت شدید اکسیژن

• پیشگیری دارویی در بیماران با خطر بالا

عفونت‌های فرصت‌طلب ناشی از قارچ‌های نادر

در سال‌های اخیر، گونه‌های کمتر شناخته‌ شده‌ای نیز در بیمارستان‌ها مشاهده شده‌اند که مقاومت بالایی به دارو دارند و گاهی منجر به اپیدمی‌های موضعی می‌شوند:

• Fusarium spp.  : تهاجمی، با درگیری پوست و خون

• Trichosporon spp.  : مرتبط با کاتترها، نوتروپنی، با مرگ‌ومیر بالا

• Scedosporium spp. و Lomentospora prolificans  : بسیار مقاوم به دارو

• Candida auris  : گونه‌ای نوظهور با مقاومت چندگانه، پایداری بالا در محیط و شیوع بیمارستانی

مدیریت

• تشخیص سریع با PCR یا MALDI-TOF

• تعیین الگوی مقاومت دارویی

• درمان ترکیبی و رعایت شدید اصول کنترل عفونت در بیمارستان

اهمیت عفونت‌های قارچی فرصت‌طلب در پزشکی امروز قابل انکار نیست. با پیشرفت درمان‌های سرکوبگر ایمنی و گسترش مراقبت‌های ویژه، انتظار می‌رود این نوع میکوزها در آینده شیوع بیشتری یابند. به همین دلیل، شناخت دقیق عوامل بیماری‌زا، استفاده از ابزارهای تشخیصی نوین و شروع درمان مناسب، به‌ویژه در روزهای اولیه، نقش کلیدی در کاهش مرگ‌ومیر دارد.

نکات تشخیصی و روش‌های آزمایشگاهی در میکوزها

تشخیص دقیق و به‌موقع عفونت‌های قارچی نقش اساسی در بهبود پیش‌آگهی بیماران، انتخاب درمان مناسب و پیشگیری از گسترش بیماری در سطح جامعه یا مراکز درمانی دارد. از آنجا که بسیاری از علائم میکوزها با عفونت‌های ویروسی یا باکتریایی مشابه است، تنها اتکا به نشانه‌های بالینی می‌تواند گمراه‌کننده باشد. در نتیجه، بهره‌گیری از روش‌های آزمایشگاهی، میکروسکوپی، کشت، ایمونولوژیک و مولکولی، برای تأیید تشخیص ضروری است.

نمونه‌برداری و آماده‌سازی اولیه

پیش از هرگونه آزمایش، انتخاب صحیح نمونه متناسب با نوع مشکوک به میکوز، اهمیت زیادی دارد:

• عفونت‌های سطحی و پوستی : خراش از پوست، مو، ناخن

• عفونت‌های زیرجلدی : بیوپسی یا ترشحات چرکی

• عفونت‌های سیستمیک:  خون، مایع مغزی-نخاعی  (CSF)، BAL، بافت ریه، ادرار

• میکوزهای فرصت‌طلب:  سواب از حفره بینی، سینوس‌ها، چشم، یا نمونه‌های عمیق‌تر بسته به محل درگیری

شرایط نگهداری، عدم آلودگی، انتقال سریع و رعایت زنجیره سرد از نکات کلیدی در مراحل اولیه تشخیص است.

بررسی میکروسکوپی مستقیم

یکی از ابتدایی‌ترین و سریع‌ترین روش‌ها برای تشخیص قارچ‌ها، مشاهده مستقیم ساختار آنها در زیر میکروسکوپ است:

• هیدروکسید پتاسیم (KOH 10-20%)  : شایع‌ترین روش برای شفاف‌سازی کراتین پوست، مو، ناخن و مشاهده هیف‌ها یا اسپورها

• رنگ‌آمیزی لاکتوفنل-کاتن بلو (LPCB) : برای ساختارهای دقیق قارچ

• رنگ‌آمیزی گرم : مناسب برای کاندیدا و قارچ‌های مخمری

• رنگ‌آمیزی نقره (GMS) و PAS  : برای بافت‌های بیوپسی‌شده یا ضایعات ریوی

مشاهده هیف‌های منشعب، دیواره‌دار، یا قارچ‌های مخمری جوانه‌زن و شبه‌هیف‌دار می‌تواند سرنخی حیاتی در تشخیص اولیه باشد.

کشت قارچ

کشت قارچ همچنان معیار طلایی در تشخیص نهایی بسیاری از میکوزهاست.

• محیط سابورو دکستروز آگار :  (SDA) پرکاربردترین محیط

• افزودن آنتی‌بیوتیک‌هایی مانند کلرامفنیکل یا سیکلوهگزامید برای حذف آلودگی‌های باکتریایی

• دمای انکوباسیون بسته به گونه مشکوک: ۲۵ یا ۳۷ درجه سانتی‌گراد

• قارچ‌ها معمولاً رشد کند دارند و کشت ممکن است ۲ تا ۴ هفته زمان ببرد

تشخیص نهایی از روی مورفولوژی کلنی، رنگ، بافت، سرعت رشد و بررسی میکروسکوپی قارچ استخراج‌شده صورت می‌گیرد.

تست‌های سرولوژیک و آنتی‌ژنی

در میکوزهای سیستمیک یا فرصت‌طلب، زمانی که نمونه‌برداری دشوار یا کشت زمان‌بر است، آزمایش‌های غیرمستقیم بر اساس آنتی‌ژن یا آنتی‌بادی بسیار کمک‌کننده‌اند:

• آزمایش گالاتو مانان  : (GM) برای تشخیص آسپرژیلوزیس

• بتا-D-گلوکان : (BDG) مارکری غیر اختصاصی برای بیشتر عفونت‌های قارچی تهاجمی

• آزمایش لاتکس آگلوتیناسیون یا الایزا (ELISA) برای آنتی‌ژن کریپتوکوک

•  IFA یا ELISA برای تشخیص هیستوپلاسموز، بلاستومایکوز و غیره

این تست‌ها حساسیت بالایی دارند، اما باید همراه با علائم بالینی و روش‌های مکمل تفسیر شوند.

روش‌های مولکولی  (PCR)

PCR  و سایر روش‌های مبتنی بر اسید نوکلئیک، ابزارهای مدرن و بسیار حساس در تشخیص سریع میکوزهای عمقی هستند.

•  PCR اختصاصی برای کاندیدا، آسپرژیلوس، کریپتوکوک و پنوموسیستیس در مراکز پیشرفته در دسترس است.

• Real-Time PCR  به‌ویژه در تشخیص زودهنگام قارچ‌های فرصت ‌طلب کاربردی است

• امکان تعیین مقاومت دارویی ژنتیکی با PCRهای اختصاصی برای ژن‌های مقاوم (مانند FKS1 در کاندیدا گلابراتا(

تصویربرداری تشخیصی

در موارد مشکوک به درگیری ریوی، سینوس، مغز یا استخوان‌ها، استفاده از تصویربرداری کمک‌کننده است:

•  CT یا MRI : برای شناسایی ضایعات قارچی مهاجم، سینوزیت، آبسه، درگیری لوب‌ها

• الگوی ground-glass یا halo sign در آسپرژیلوزیس

• بررسی ضایعات کلاسیفیه‌ شده در هیستوپلاسموز یا کوکسیدیوییدومایکوز

نکات مهم در تفسیر نتایج

• تفاوت میان کلونیزاسیون و عفونت واقعی : بسیاری از قارچ‌ها می‌توانند بدون ایجاد بیماری در نواحی بدن حضور داشته باشند.

• تکرار نمونه‌گیری، بررسی نتایج چندگانه و ارزیابی بالینی همزمان برای تأیید تشخیص حیاتی است.

• زمان، یکی از عوامل حیاتی در درمان است؛ در برخی موارد درمان باید قبل از تأیید نهایی تشخیص آغاز شود.

درک صحیح از ابزارهای تشخیصی در میکوزها نه‌تنها در انتخاب درمان مؤثر اهمیت دارد، بلکه در پیشگیری از اشتباهات بالینی و مصرف نابه‌جای ضدقارچ‌ها نیز مؤثر است. هم‌افزایی بین پزشک بالینی و متخصص میکروبیولوژی می‌تواند نرخ تشخیص صحیح را به طرز چشمگیری افزایش دهد.

سیستم ایمنی و واکنش بدن به قارچ‌ها

سیستم ایمنی بدن نقش کلیدی در شناسایی، کنترل و حذف قارچ‌ها ایفا می‌کند. برخلاف بسیاری از باکتری‌ها یا ویروس‌ها، قارچ‌ها اغلب پاتوژن‌های فرصت‌طلب هستند و تنها در صورت اختلال در ایمنی فرد، می‌توانند به عوامل بیماری‌زا تبدیل شوند. بنابراین، درک تعامل میان سیستم ایمنی و قارچ‌ها برای تشخیص، درمان و پیشگیری از میکوزها ضروری است.

سدهای دفاعی اولیه و ایمنی ذاتی

بدن انسان دارای موانع فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی متعددی برای مقابله با تهاجم قارچ‌ها است:

• پوست و مخاط : لایه‌های اپی‌تلیال سالم مانعی مکانیکی در برابر ورود قارچ‌ها ایجاد می‌کنند. اسیدهای چرب و pH پایین سطح پوست محیط نامناسبی برای رشد قارچ‌ها فراهم می‌آورد.

• ترشحات مخاطی، اشک و بزاق:  حاوی آنزیم‌هایی مانند لیزوزیم هستند که ساختار قارچی را تخریب می‌کنند.

• ماکروفاژها و نوتروفیل‌ها : از اجزای اصلی ایمنی ذاتی هستند که قارچ‌ها را از طریق فاگوسیتوز، تولید گونه‌های اکسیژن فعال (ROS) و ترشح سیتوکین‌ها نابود می‌کنند.

نوتروفیل‌ها به‌ویژه در مقابله با قارچ‌های رشته‌ای مانند آسپرژیلوس نقش حیاتی دارند. در بیماران دچار نوتروپنی (کاهش تعداد نوتروفیل‌ها)، خطر میکوزهای مهاجم به‌شدت افزایش می‌یابد.

نقش گیرنده‌های شناسایی الگو  (PRRs)

سلول‌های ایمنی دارای گیرنده‌هایی هستند که الگوهای مولکولی قارچ‌ها مانند بتا-گلوکان‌ها، مانان‌ها و کیتین را شناسایی می‌کنند. مهم‌ترین این گیرنده‌ها عبارت‌اند از:

• دکتین-1  : (Dectin-1) شناسایی بتا-گلوکان دیواره قارچ

• TLRs مانند TLR2 و TLR4) ) : فعال‌سازی پاسخ التهابی

• مانوز گیرنده‌ها: شناسایی مانان سطح قارچ

فعال شدن این گیرنده‌ها موجب تحریک مسیرهای پیام‌رسانی درون‌سلولی، فعال‌سازی فاکتور NF-κB و ترشح سیتوکین‌هایی مانند TNF-α،  IL-6 و IL-1β می‌شود که به تنظیم التهاب کمک می‌کنند.

ایمنی اکتسابی و نقش لنفوسیت‌ها

اگرچه ایمنی ذاتی در مراحل اولیه پاسخ به قارچ‌ها نقش اساسی دارد، اما ایمنی اکتسابی برای کنترل بلندمدت و ایجاد حافظه ایمنی ضروری است:

• لنفوسیت‌های T کمکی (CD4+) به‌ویژه زیرگروه Th1 و Th17 در دفاع علیه قارچ‌ها اهمیت دارند.

  •  : Th1 تولید اینترفرون-گاما (IFN-γ) برای فعال‌سازی ماکروفاژها

  •  : Th17 تقویت جذب نوتروفیل‌ها و تولید IL-17 برای پاسخ مخاطی

• لنفوسیت‌های T سیتوتوکسیک (CD8+) می‌توانند سلول‌های آلوده به قارچ را از بین ببرند.

• لنفوسیت‌های B و تولید آنتی‌بادی در کنترل برخی از قارچ‌های مخمری مانند کاندیدا مؤثر هستند، اگرچه نقش آنتی‌بادی‌ها نسبت به سلول‌های T کمتر مشخص است.

ایمنی مخاطی و دفاع در سطح اپیتلیوم

دفاع در سطح دستگاه تنفس، گوارش و تناسلی با همکاری سلول‌های اپی‌تلیال، ماکروفاژهای بافتی و پپتیدهای ضد میکروبی انجام می‌شود. تولید ایمونوگلوبولین (IgA) Aدر مخاط، محدودیت اتصال قارچ به سلول‌ها و مهار کلونیزاسیون را سبب می‌شود.

در عفونت‌های فرصت‌ طلب مانند پنوموسیستیس یا آسپرژیلوس، اگر این دفاع مخاطی ضعیف شده باشد (مثلاً در بیماران تحت درمان با کورتیکواستروئید)، قارچ‌ها به راحتی وارد بافت‌ها می‌شوند.

نقص ایمنی و نقش آن در بروز میکوزها

ضعف سیستم ایمنی مهم‌ترین عامل مستعد کننده ابتلا به میکوزهای تهاجمی است. شایع‌ترین اختلالات ایمنی شامل موارد زیر است:

• نوتروپنی (در شیمی‌درمانی یا پیوند مغز استخوان(

• ایدز (HIV/AIDS) و کاهش شدید سلول‌های  CD4+

• درمان با کورتون‌ها یا داروهای سرکوبگر ایمنی

• دیابت شیرین )که موجب اختلال عملکرد نوتروفیل‌ها می‌شود(

• نقص‌های ژنتیکی مانند نقص در گیرنده دکتین-1 یا IL-17 که فرد را مستعد کاندیدیازیس مزمن می‌کند

واکنش التهابی بیش از حد و آسیب بافتی

در برخی موارد، پاسخ ایمنی شدیدتر از حد لازم می‌تواند باعث آسیب ثانویه شود. به‌طور مثال:

• در آسپرژیلوز آلرژیک برونکوپولمونری  (ABPA)، پاسخ بیش‌فعالی ایمنی باعث تخریب بافت ریوی می‌شود.

• در کریپتوکوکوزیس، التهاب ناشی از سلول‌های T گاهی منجر به تشدید فشار مغزی می‌گردد.

• تعادل بین پاسخ‌های التهابی و ضدالتهابی برای بهبود بیمار و جلوگیری از صدمه حیاتی است.

درک تعامل پیچیده میان قارچ‌ها و سیستم ایمنی بدن، نه‌تنها در تفسیر روند بیماری، بلکه در انتخاب نوع درمان، پیش‌بینی عوارض و طراحی واکسن‌های آینده نیز نقش محوری دارد. بسیاری از قارچ‌ها تنها در شرایط تضعیف ایمنی تبدیل به دشمن می‌شوند و در حالت طبیعی، بدن با سازوکارهای مؤثر خود، مانع از رشد و گسترش آن‌ها می‌گردد.

درمان میکوزها: چالش‌ها و رویکردهای نوین

درمان عفونت‌های قارچی به‌ویژه میکوزهای تهاجمی، یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های پزشکی مدرن محسوب می‌شود. تنوع گونه‌های قارچی، مقاومت دارویی، سمی بودن برخی داروها و ضعف ایمنی بیماران عواملی هستند که موفقیت درمان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند.

داروهای ضدقارچی رایج و مکانیسم عملکرد آن‌ها

چهار گروه اصلی داروهای ضدقارچی مورد استفاده در درمان میکوزها عبارت‌اند از:

• پلی‌ان‌ها (مانند آمفوتریسین B)
  این داروها با اتصال به ارگوسترول در غشای سلولی قارچ، منافذی ایجاد کرده و باعث نشت محتویات سلولی و مرگ قارچ می‌شوند. آمفوتریسین B طیف وسیعی دارد اما نئوپاتوتوکسیک (سمی برای کلیه( است.

• آزول‌ها (مانند فلوکونازول، ایتراکونازول، وریکونازول(
  این گروه با مهار آنزیم لانسترول ۱۴-دمتیلاز سنتز ارگوسترول را مختل کرده و رشد قارچ را متوقف می‌کنند. فلوکونازول انتخابی برای درمان کاندیدیازیس و کریپتوکوکوزیس است، در حالی‌که وریکونازول در درمان آسپرژیلوز تهاجمی مؤثر است.

• اکینوکاندین‌ها (مانند کاسپوفانجین، میکافانجین(
  با مهار آنزیم بتا-(1,3)-گلوکان سنتاز سنتز دیواره قارچ را متوقف کرده و خاصیت قارچ‌کشی دارند، به‌ویژه علیه کاندیدا و آسپرژیلوس. این داروها نسبتاً ایمن‌ترند و در بیماران بدحال بیشتر استفاده می‌شوند.

• آلی‌آمین‌ها (مانند تربینافین(
  با مهار اسکوالن اپوکسیداز در مسیر سنتز ارگوسترول، به‌ویژه در درمان درماتوفیتوزها کاربرد دارند و معمولاً در عفونت‌های سطحی استفاده می‌شوند.

چالش‌های اصلی در درمان میکوزها

محدودیت درمان میکوزها ناشی از عوامل متعددی است که برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

• تشخیص دیرهنگام : بسیاری از میکوزهای تهاجمی در مراحل پیشرفته تشخیص داده می‌شوند که پاسخ به درمان را دشوارتر می‌سازد.

• سمیت داروها : مانند آسیب کلیوی ناشی از آمفوتریسین B یا تداخلات دارویی در درمان با آزول‌ها.

• مقاومت دارویی: گونه‌های مقاوم کاندیدا (مانند (Candida auris، یا آسپرژیلوس مقاوم به آزول، درمان را پیچیده می‌سازند.

• بیوفیلم قارچی : قارچ‌هایی که بیوفیلم تشکیل می‌دهند (مانند کاندیدا در کاتترهای وریدی) نسبت به دارو مقاوم‌ترند و پاک‌سازی کامل آن‌ها دشوار است.

• نفوذپذیری محدود داروها به برخی بافت‌ها : مانند مغز یا داخل چشم که درمان را با مانع مواجه می‌کند.

راهکارهای درمانی نوین

پیشرفت‌های فناورانه و بیولوژیکی افق‌های جدیدی را برای درمان مؤثرتر میکوزها باز کرده‌اند:

• فرمولاسیون‌های لیپوزومی داروها: مانند آمفوتریسین B لیپوزومال که سمیت کلیوی کمتری دارد و اثربخشی بالاتری در بافت‌ها نشان داده است.

• ترکیب داروها  : (Combination Therapy) استفاده همزمان از چند داروی ضدقارچی می‌تواند اثر هم‌افزایی ایجاد کرده و مقاومت را کاهش دهد.

• ایمونوتراپی : تحریک سیستم ایمنی با استفاده از اینترفرون‌ها، فاکتورهای رشد گلبول‌های سفید (مانند G-  CSF)  یا انتقال لنفوسیت‌ها در بیماران دچار نقص ایمنی.

• واکسن‌های قارچی در حال توسعه:  مطالعات مقدماتی در تولید واکسن علیه کاندیدا، آسپرژیلوس و کریپتوکوکوس امیدبخش بوده‌اند، اما هنوز در مراحل بالینی اولیه قرار دارند.

• استفاده از نانوذرات دارویی : برای افزایش نفوذپذیری، کاهش دوز مؤثر و رسانش هدفمند داروهای ضدقارچی.

• روش‌های ژن‌درمانی یا RNA تداخلی:  (siRNA)  برای مهار ژن‌های کلیدی در قارچ‌ها، به‌ویژه در گونه‌های مقاوم.

نقش پیشگیری و کاهش ریسک در درمان موفق

پیشگیری از میکوزها در بیماران در معرض خطر، مکملی کلیدی برای درمان است. اقداماتی نظیر:

• کاهش مدت نوتروپنی

• استفاده از فیلترهای هوای HEPA برای جلوگیری از استنشاق هاگ‌ها

• رعایت بهداشت دست و وسایل در بخش‌های مراقبت ویژه

• تجویز پیشگیرانه داروهای ضدقارچی در بیماران خاص (مانند گیرندگان پیوند یا شیمی‌درمانی‌شده‌ها(

همگی موجب کاهش نرخ بروز و مرگ‌ومیر می‌شوند.

درمان موفق عفونت‌های قارچی نیازمند رویکردی چندوجهی، تلفیقی از دارودرمانی، تقویت ایمنی، فناوری‌های نوین و اقدامات پیشگیرانه است. با افزایش گونه‌های مقاوم و شیوع جهانی میکوزهای فرصت‌طلب، توجه به به‌روزرسانی راهکارهای درمانی بیش از هر زمان دیگری اهمیت یافته است.

پیشگیری، کنترل و آموزش در برابر عفونت‌های قارچی

پیشگیری و کنترل عفونت‌های قارچی، به ویژه در محیط‌های بالینی و جمعیت‌های آسیب‌پذیر، از ارکان اصلی کاهش بار بیماری و بهبود کیفیت زندگی بیماران است. این موضوع به‌دلیل پیچیدگی‌های تشخیصی و درمانی و همچنین شیوع روزافزون گونه‌های مقاوم، اهمیت ویژه‌ای دارد.

استراتژی‌های پیشگیری

• کنترل عوامل خطر محیطی و شخصی
  حذف یا کاهش تماس با منابع عفونت مانند خاک آلوده، حیوانات ناقل، و سطوح آلوده در بیمارستان‌ها به ویژه بخش‌های مراقبت ویژه، ضروری است. استفاده از وسایل حفاظتی شخصی مثل ماسک، دستکش و لباس محافظ به‌ویژه در مراکز درمانی توصیه می‌شود.

• کنترل دارویی (پیشگیری دارویی(
  تجویز پیشگیرانه داروهای ضدقارچی برای بیماران پرخطر مانند افرادی که پیوند عضو شده‌اند، مبتلایان به سرطان تحت شیمی‌درمانی، یا بیماران مبتلا به نقص ایمنی شدید، باعث کاهش قابل توجه عفونت‌های تهاجمی می‌شود.
  انتخاب دارو، دوز و مدت زمان پیشگیری باید بر اساس پروتکل‌های به‌روز و شرایط فردی بیمار تعیین گردد.

• رعایت بهداشت فردی و محیطی
  شستشوی مرتب دست‌ها، ضدعفونی سطوح و وسایل پزشکی، و تهویه مناسب محیط‌های بسته از جمله اقدامات پایه‌ای و مؤثر در کاهش انتقال عفونت‌هاست.

کنترل عفونت در مراکز درمانی

• نظارت فعال و آموزش کارکنان بهداشت و درمان
  آموزش مداوم پرسنل بیمارستانی درباره روش‌های کنترل عفونت قارچی و اهمیت رعایت پروتکل‌های بهداشتی از ارکان کلیدی موفقیت در پیشگیری است.

• ایزوله بیماران مبتلا
  بیماران مبتلا به میکوزهای مسری یا فرصت‌طلب باید در بخش‌های ایزوله یا تحت تدابیر خاص قرار گیرند تا از انتشار عفونت جلوگیری شود.

• استفاده از تکنولوژی‌های نوین
  بهره‌گیری از روش‌های تشخیص سریع، نظارت بر آلودگی محیطی با استفاده از نمونه‌برداری هوای بیمارستان و سیستم‌های فیلترینگ پیشرفته، به کنترل بهتر عفونت کمک می‌کند.

نقش آموزش جامعه و بیماران

• آگاهی‌رسانی عمومی درباره علائم و عوامل خطر
  اطلاع‌رسانی به جامعه درباره شناخت علائم اولیه میکوزهای شایع، راه‌های انتقال و اهمیت مراجعه سریع به مراکز درمانی باعث تشخیص زودهنگام و درمان موفق‌تر می‌شود.

• ترویج سبک زندگی سالم
  آموزش نکاتی مانند رعایت بهداشت پوست و ناخن، پرهیز از استفاده مشترک وسایل شخصی، و مراقبت ویژه در افراد دیابتی یا دارای نقص ایمنی از جمله اقدامات پیشگیرانه موثر است.

• حمایت روانی و اجتماعی بیماران
  افزایش حمایت‌های روانی به بیماران مبتلا به میکوزهای مزمن، به ویژه در مواردی که درمان طولانی‌مدت یا پیچیده است، می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی و پیگیری درمان کمک کند.

پیشگیری، کنترل و آموزش نقش مکمل و کلیدی در مقابله با عفونت‌های قارچی دارند. اجرای راهکارهای جامع و چندجانبه در این زمینه، علاوه بر کاهش ابتلا، هزینه‌های درمانی را نیز کاهش داده و از بار سنگین بیماری در سطح جامعه می‌کاهد.

نتیجه‌گیری

در پایان، عفونت‌های قارچی به عنوان یکی از مهم‌ترین چالش‌های بهداشتی جهانی، به ویژه در جمعیت‌های آسیب ‌پذیر و افراد با سیستم ایمنی ضعیف شناخته می‌شوند. این عفونت‌ها طیفی وسیع از بیماری‌ها را شامل می‌شوند که از انواع سطحی و پوستی گرفته تا عفونت‌های سیستمیک و فرصت‌طلب متغیر است.

شناخت دقیق گونه‌های قارچی، مسیرهای انتقال، و عوامل مستعدکننده بیماری، از جمله گام‌های اساسی برای مدیریت موفق این عفونت‌ها است. به علاوه، توسعه روش‌های تشخیصی سریع و دقیق و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، امکان تشخیص زودهنگام و درمان هدفمند را فراهم کرده است.

با وجود پیشرفت‌های درمانی، چالش‌های مهمی مانند مقاومت دارویی، پیچیدگی درمان عفونت‌های سیستمیک و فرصت‌طلب، و کمبود دسترسی به داروهای مؤثر در برخی مناطق وجود دارد. بنابراین، ارتقای سیستم‌های مراقبتی، کنترل محیطی، و به‌کارگیری رویکردهای نوین درمانی و پیشگیرانه از اهمیت فراوان برخوردار است.

همچنین، آموزش جامعه، پرسنل بهداشت و درمان، و افزایش آگاهی عمومی درباره علائم و راه‌های پیشگیری از عفونت‌های قارچی، نقش بسیار حیاتی در کاهش بار این بیماری‌ها دارد.

در نهایت، همکاری بین‌رشته‌ای میان محققان، پزشکان، مسئولان بهداشتی و سیاست‌گذاران، کلید موفقیت در مقابله با عفونت‌های قارچی و ارتقای سلامت عمومی خواهد بود.